Evcil kedilerin çoğu kürklerinde çeşitli desenlere sahiptir– bu kedilere tekir denir. Peki, bu tekir kediler hakkında ne biliyoruz?
Birçok internet sitesi, “Tekir kediler hakkında [herhangi bir sayı] ilginç bilgi” gibi başlıklarla önümüze gelir. Çoğumuz hiç düşünmeden bunun gibi başlıklara tıklarız. Peki, bu kaynaklar gerçekten tekir kediler hakkında herhangi bir şey öğretir mi?
Bu makalede, internette ve halk arasında geçen, yerini gerçeklere öylece bırakmayacak en popüler ve iddialı efsaneleri bir araya getirdik. Bilimden ve renk genetiğinden yararlanarak bu yaygın inanışların tamamıyla anlamsız olduğunu açıkladık.
Tekir bir renktir
Hayır, tekir bir renk değil, kürk desenidir. Tekir genleri desenlerin şeklini ve boyutunu değiştirir; fakat kedinin rengi üzerinde hiçbir etkisi yoktur (1).
Kedinin kürküne renk veren iki pigment vardır: Feomelanin (sarıdan turuncuya) ve eumelanin (kahverengiden siyaha).
Evcil kedilerin en eski kürk rengi ve deseni, “kahverengi” uskumru desenli tekirdir ve bu da Felis silvestris lybica‘nın (Yakın Doğu yaban kedisi) görünümüdür (8). “Kahverengi” uskumru desenli tekir, bazen turuncu tonlarında da görülebilen sarı zemin üzerine siyah ya da grimsi çizgili kürk olarak tanımlanabilir. Siyah ve sarı pigmentlerinin birleşiminin yarattığı göz yanılmasından dolayı, bu tekirler kahverengi gözükür (6).
En eski kürk rengi ve deseni: “Kahverengi” uskumru desenli tekir. Foto: Flizie/Izmir
Tekir, Agouti geni ya da “A” geni olarak adlandırılır ve baskın karakterlidir. Bu genin çekinik karakterli olanı ise “a”‘dır. “a/a” eş genlerinden iki kopyaya sahip kedilere agouti olmayan denir ve herhangi bir tekir desenine sahip olmaksızın tek renkli kürkleri vardır—örneğin siyah kediler (3,7). Siyah kürk ya da diğer adıyla melanizm (koyu renklilik), agouti sinyal proteini olan ASIP içinde oluşan bir mutasyondan ortaya çıkar (11).
Ne var ki siyah kürk, farklı bir “B” geni tarafından da oluşabilir; bu genin çekinik versiyonu, kedinin kahverengi kürke sahip olmasını sağlar. Kahverengi mutasyonlarıyla beraber bu gen muhtemelen Yakın Doğu kedilerine özgü değildir. Bu yüzden sadece melanizm sonucu ortaya çıkan siyah renk üzerinde yoğunlaşacağız.
Foto: İsmail Michael, Melissa Maples/Antalya
Genellikle kediler tekir desenlidir dersek yanılmış olmayız. “a/a” gen çiftinin birleşimi kendi içinde tekir deseni saklar. A/a gen çiftine sahip kediler, hem tekir desenli hem de siyah yavrulara sahip olabilir. Fakat agouti olmayan (a/a) tek renk kediler yalnızca siyah yavrulara sahip olabilir (3).
Beyaz kürk, siyah bir kedinin kürkü gibi tek renkli görünür, öyleyse beyaz kediler çiftleştiğinde daha fazla beyaz kedi ortaya çıkmaz mı? Bu, çoğu durumda doğrudur; fakat “a/a” siyah kedilerin aksine beyaz kediler renkli yavrulara sahip olabilir. Beyaz kürk, baskın olan “W” beyaz geninin sonucudur ve agouti olmayan (siyah) genden oldukça farklıdır. “W” geni epistatiktir. Kedinin hangi renk gen çiftine ve tekir desenine sahip olduğunu yok sayar: Hepsini bastırır (3). Böylece kedi beyaz görünür, ama diğer renk ve desenler yok olmaz. Beyaz bir kedi, bembeyaz görünse bile tekir olabilir.
Sarman kediler tekir değildir
Foto: didimouman
Hayır, sarman kediler her zaman tekir desenlerine sahiptir, dolayısıyla tekir kedilerdir. Turuncu gen çifti tek renklere (agouti olmayan) göre baskındır, böylece eumelanin siyah pigmenti yerine, feomelanin (sarı/turuncu) gelir (2).
Ayrıca turuncu gen, sarman renginin yoğunluğunu belirleyen niteleyici genlerle de etkileşime girer. Niteleyici genler, diğer genlerin nasıl görüneceğini etkileyen gen türüdür. Bu yüzden sarman kediler, açık sarımsı renklere ya da etkileyici turuncu tonlara sahip olabilirler.
Resimler: Schmidt-Küntzel ve ark., Sarah Hartwell, Kaelin ve ark.,
a) Turuncuyla benzer genlere sahip kızıl tekir agouti değildir; buna rağmen tekir desenleri hala görülebilir; O/Y – erkek turuncu tekir.
b) Turuncu ve agouti olanlarla benzer genlere sahip veya iki baskın agouti gen çiftine sahip olabilen karışık desenli (tortoiseshell) dişi kedi (A/A).
c) Tekir deseni olmayan karışık desenli (tortoiseshell) dişi kedi (agouti olmayan).
Sadece tek bir çeşit tekir vardır
Hayır, sadece tek bir çeşit değil birçok farklı tekir çeşidi vardır.
Herhangi bir ırka dair klişelere uymayan kedilere “tekir” – “melez” denmesi oldukça yaygındır. Bunun neden yanlış olduğunu dördüncü başlığın altında açıklayacağız; ama öncelikle tek bir çeşit tekir kedi olmadığını bilmelisiniz. Tekir, farklı birçok renkle ortaya çıkan desen çeşitliliğini tanımlayan bir terimdir.
Araştırmacılar tekir desenlerinden sorumlu olan geni saptamışlardır: Taqpep (Transmembrane aminopeptidase Q). Bir diğer gen Edn3 (Endothelin3) ise rengi ve tekir desenlerinin koyuluğunu düzenlemektedir (1).
Doğal kedi popülasyonlarında dört farklı desen gözlemlenebilir: Uskumru (mackerel), lekeli (blotched), benekli (spotted) ve alaca (ticked) (4, 6).
Uskumru desenli tekir TaM, eski Felis silvestris lybica‘nın desenidir.
Kediler, harflerle (A-F) birlikte sayılarla tanımlanan 19 çift kromozoma sahiptir. Uskumru TaMve lekeli tekir TaB genleri, A1 kromozomunda yer alır ve “Tekir lokus” olarak adlandırılırlar (4). Lokus, kromozomdaki bir konumdur.
Alaca tekir geni Ti+, genellikle baş ve ayaklardaki desenlerin oluşmasına sebep olur (resimde görüldüğü üzere). Bir diğer alaca tekir çeşidi TiAise tekir deseninin bulunmamasıdır. Anadolu kedilerinde nadir görülür. Alaca tekir, uskumru desenli tekirden ve lekeli tekirden farklıdır çünkü farklı bir lokusta (B1 kromozomunda) yer alır (4).
Benekli tekir büyük ihtimalle uskumru desenli tekirin bir çeşididir. Farklı lokustaki niteleyici genler beneklerin oluşumunu etkileyebilir, fakat henüz bunu bilmiyoruz (5).
Uskumru desenli ve lekeli tekir genlerini barındıran A1 kromozomu kırmızı renkle gösterilirken B1’de bulunan alaca tekir geni koyu pembe renkle gösterilmiştir. Resim: Lyons Feline Genetics Laboratory of University of Missouri
Uskumru desenli tekir ve lekeli tekir karşılaştırması: Şemalarda, siyah/kahverengi eumelanine karşı sarı ya da soluk renk feomelanininin dağılımı gösteriliyor. Kedi fotoğraflar: Claude Bissonnette ve Kadir Erdem
Tekir desenleri, farklı birçok renkle birleşebilir:
İkinci başlıkta anlatıldığı gibi sarman kediler tekirdir ve ayrıca bazı dişi karışık desenli (tortoiseshell veya calico) kediler de tekirdir:
Foto: Gamze Ceyhan/Izmir
Dilüsyon (seyreltme) geniyle birleştiğinde gri tekir desenleri elde ederiz:
Foto: Gökmen Şenyıldız
Gümüş rengi, tekire daha açık tonlarda renk verir:
Foto: Fati Foto/Koaceli
Beyaz tekirler: Beyaz nokta geni (white spotting), beyaz rengi oluşturur. Bu örnekte; beyaz renk, tekir deseni üzerinde baskındır. Dolayısıyla bu kediler hem beyaz hem de tekir sayılırlar:
Foto: fabindia/Antalya
Uzun kıllı ve kısa kıllı tekirler:
Foto: Osman Erçin
Foto: Mustafa Çelik
Biz sadece tekir desen ve renk kombinasyonlarından birkaç örnek verdik, fakat daha da fazlası var. Gördüğümüz üzere sadece tek bir çeşit değil birçok farklı tekir çeşidi var.
Tekir kediler, Avrupa ve Afrika yaban kedilerinin bir karışımıdır
Hayır, kürk desenleri ve renkleri her ne olursa olsun, tüm evcil kedilerin soyu tek bir türden gelir: Felis silvestris lybica, yani Yakın Doğu yaban kedisi (8,9).
Herhangi bir renk ve desendeki kedi, içerinde Avrupa yaban kedisinin de bulunduğu yaban kedi türlerinden biriyle melezleştirilebilirken tekir kedilerin, Avrupa yaban kedileriyle (Felis silvestris silvestris) hiçbir özel bağlantısı yoktur.
Tekir kediler safkan değil melezdir
Safkan kedi yoktur, fakat melez olmak zorunda değildir. Melez olması ıçin farklı ırklarla çiftleştirilmesi gerekmektedir. Aynı doğal popülasyon içindeki kediler, kürk rengi ya da desenine göre saf veya melez olarak adlandırılamaz.
Bu, muhtemelen efsaneler arasında en ayrımcı olanıdır. Bu efsanenin kökeni çok belli değildir. Fakat bir internet sitesi, efsanenin yaygınlaşmasından sorumlu gibi gözüküyor (18).
Daha önce de bahsettiğimiz gibi tüm kedilerin atası “kahverengi” uskumru desenli tekir kedidir. Bu, kedinin varsayılan renk ve desenidir. Lekeli ve alaca tekir gibi diğer tüm tekir desenleri de olmak üzere tüm kürk renkleri zaman içerisinde evrilmişlerdir.
Hiçbir kürk rengi ya da deseni “daha saf” veya “daha iyi” değildir. Biz insanlar, kedilere dair yargılarımıza göre onlara özel değer veririz. Bu mantıksız, hatta ırkçı bir yaklaşımdır. (Fotoğrafın kaynağı bilinmiyor)
Kedi üreticileri sayesinde, kedilerin iki kategoriye ayrıldığına inanmaya başlar olduk: Safkanlar ve melezler. Bazıları tekir kedilerin “melez” kategorisinde yer aldığını düşünür. Fakat bu saf ve saf olmayan fikri, bilim dünyası tarafından desteklenmemektedir.
Daha açık konuşalım: Hiçbir kürk rengi ve deseninin diğerinden “daha saf” olduğu söylenemez. Onlar sadece bir kedinin kalıtım yoluyla alabileceği çeşitli görünümlerdir. Biz insanlar, kedilere dair yargılarımıza göre onlara özel değerler veriyor ve hiyerarşi yaratıyoruz (15). Saflıkla ilgili bu saplantı mantıksız ve doğal olarak ırkçıdır, fakat bize bunun tamamen normal ve zararsız olduğu öğretildi (gerçekler öyle olmasa da).
Yapay seçilim yoluyla değiştirilmeyen tüm renklerdeki kediler, ki dışarıda özgürce yaşayan kedilerden bahsediyoruz, “sokak kedisi” diye sevimsiz bir isimle adlandırılır. Aslında bu kedilerin diğer hiçbir ırkla bağlantıları yoktur. Genetik çalışmalarla onaylandığı üzere, doğal kediler, kasıtlı olarak sokağa bırakılan ırk kedilerin soyundan gelmezler (12,13,14). Onlar kendi başlarına doğal ve eski bir popülasyondur. Bu da dışarıda yaşayan tekir kedilerin, ırkların “karışımından” meydana gelmediği gerçeğini destekler.
“Safkan” diye pazarlanan kedi ırklarında da tekir desenleri bulunduğunu hatırlamakta fayda var; örneğin İran, British Shorthair, Maine Coon ve diğer ırklar. Eğer bir ırk tekir desenlerine sahipse, bunun anlamı o ırkın “saf” olmadığı anlamına mı geliyor? Birçok kişi buna itiraz edecektir. Fakat aynı renk ve desenlere sahipken herhangi bir ırka ait olmayan kediler bir şekilde “saf” sayılmıyor. Buradaki çelişkiyi görebiliyor musunuz?
Buradaki Maine Coon, İran ve British ırkları tekir desenlerine sahiptir. Fakat hiçbir zaman “saf olmadıkları” düşünülmemiştir. Doğal ve üretilmiş kedilere neden çifte standart uygulanıyor? Fotoğraflar: Andreas-photography (Maine Coon), Agnes (İran kedisi), Moukelis (British shorthair)
Tek bir cümlede özetlemek gerekirse: Tekir sadece bir kürk desenidir, bir ırk ya da ırkların karışımı değildir.
Tekir kediler daha iyi bir bağışıklık sistemine sahiptir
Foto: Michel Berthaud/İstanbul
Hayır, bağışıklık sistemine olumlu veya olumsuz bir etkisi yoktur.
Bu, tekir kedilerin melez olduğu iddiasından ortaya çıkmıştır. “Melez dinçliği”(bilimsel adı: heterosis (16)) sayesinde, tekir kediler daha sağlıklı olmalıdır. Bu inanış yanlıştır.
Kedi popülasyonlarında hastalıklara karşı direnç, yüksek oranda genetik çeşitliliğe bağlıdır ve bu durum nesiller boyu sürecek mutasyon ve adaptasyona gerek duyar.
Hatta tekir kediler melez olsaydı, bu tekirler daha sağlıksız olabilirdi. Çünkü kedi ırkları doğuştan birçok zararlı çekinik mutasyona sahip olabilir ve bu mutasyonları taşıyabilirler (17).
Tekir desenlerine sahip bir kedi, diğer renklere sahip herhangi bir kediden daha sağlıklı ya da hastalıklara karşı daha dirençli değildir. Tekir geni, kedilerin bağışıklık sistemi üzerinde güçlendirici bir etkiye sahip değildir.
Tekirler değişken mizaçlara sahip; sevecen, kibar ve hiperaktif kedilerdir
Foto: Murat Güvenç
Hayır, kürk rengiyle kedilerin davranışları arasında hiçbir bağlantı yoktur.
Sadece tekir kediler mi değişik mizaçlara sahiptir? Farklı kürk renklerine sahip diğer tüm kediler tahmin edilebilir huylara mı sahiptir? Kahverengi saçlı tüm insanlar benzer davranışlar mı sergiler? Tabii ki bunun hiçbir mantığı yoktur. Tıpkı insanlar gibi, her kedi eşsizdir. Sahip oldukları renk ve desen her ne olursa olsun, huy ve karakter özellikleri kediden kediye geniş çeşitlilik gösterebilir.
Kedinin tekir olması, yatmayı seveceği ya da enerjik ve oyun sever olacağı anlamına gelmez. Tekir desenli bir kedi belki de berbat bir ev arkadaşı da olabilir. Hatta oyuncaklarıyla oynamak yerine tüm gün koltukta yatmayı tercih ederek yaşayan en tembel kedi bile olabilir.
Kedinin kişiliği ve karakteri; genleriyle, çevreyle ve insanlarla olan deneyimleriyle şekillenir. Kürk rengiyle kedilerin davranışları arasında hiçbir bağlantı yoktur.
Tekir kediler özel bakıma ve mamalara ihtiyaç duyar
Hayır. Tekir kediler, tıpkı diğer kediler kadar bakıma, iyi beslenmeye ve ilgiye ihtiyaç duyarlar. Sadece tekir oldukları için özel ihtiyaçları yoktur! Kedilerin ırklarına ve kürklerinin renklerine göre besin tavsiyelerinde bulunan insanlardan uzak durun.
Nereden gelirlerse gelsinler, tüm tekir kediler aynıdır
Hayır. Dünya üzerindeki kediler benzer fenotip özellikleri gösterir, zira kürk renkleri ve desenleri aynı genler tarafından belirlenir.
Yapılan çalışmalara göre; genotip özellikleri göz önünde bulundurulduğunda, farklı coğrafi bölgelerdeki kediler sadece ırklarla alakasız olmakla kalmayıp ayrıca birbirlerinden de farklılardır (12,13,14).
Fenotiplerin, yani kedilerin dış görünüşlerinin aksine, genotipler oldukça karmaşıktır. Genotip, tüm genlerin toplamı, bireyin genetik yapısıdır.
Genotipleri fenotipler gibi görünür değildir; fakat farklı bölgelerdeki kedileri karşılaştırmak istediğinizde çok şey ifade eder. Anadolu’daki bir tekir ile Kore’deki bir tekir aynı değildir. Bu daha çok İtalyanlar ile Japonlar arasında hiçbir farkın olmadığını söylemek gibidir: Her ikisi de genetik olarak farklı popülasyonlara aittir (burada farklı ırklardan bahsetmiyoruz). Yani, insanlarla karşılaştırıldıklarında kediler, daha izole ve birbirlerinden daha farklıdır (12). Bir kedinin hangi renge ya da nasıl bir desene sahip olduğunun hiçbir önemi yoktur: Daha çok kedinin nereden geldiğiyle ilgilenmeliyiz. Anadolu’daki kediler genetik olarak benzerdir, bu yüzden tekir olsalar da olmasalar da onlar bir topluluktur (13).
Son bir not
Tekir kedileri, diğer kürk çeşitlerine sahip kedilerden farklı sayarız. Tüm bu sözde “farklılıklar”, internette dolaşan, eğlence için ortaya atılmış varsayımlar ve sığ inanışlardan farklı değildir. Bunların bilimsel olmadığını söylemeye gerek bile yok.
“Tekir kedi nedir?” gibi bir soru ilk bakışta basit görünebilir; fakat cevap tahmin edilenden daha karmaşıktır. Öğrendiğimiz üzere, kolay cevaplar çoğu zaman yanlış cevaplardır. Bilim, çevremizdeki dünyayı açıklamamıza yardım eder. Ayrıca bizlere tekir kedileri öğretir ve daha önemlisi bize, kediler hakkında inandırıldığımızdan daha ilginç gerçeklerin olduğunu gösterir.
Katkıları için Sanem Erdem ve Aydan Ayaz‘a teşekkür ederiz.
Kaynaklar
1. Kaelin, C. B., Xu, X., Hong, L. Z., David, V. A., McGowan, K. A., Schmidt-Küntzel, A., … & Manuel, H. (2012). Specifying and sustaining pigmentation patterns in domestic and wild cats. Science, 337(6101), 1536-1541.
2. Schmidt-Küntzel, A., Nelson, G., David, V. A., Schäffer, A. A., Eizirik, E., Roelke, M. E., … & Menotti-Raymond, M. (2009). A domestic cat X chromosome linkage map and the sex-linked orange locus: mapping of orange, multiple origins and epistasis over nonagouti. Genetics, 181(4), 1415-1425.
3. Vella, C. M., Shelton, L. M., McGonagle, J. J., & Stanglein, T. W. (1999). Robinson’s genetics for cat breeders and veterinarians (No. Ed. 4). Butterworth-Heinemann Ltd.
4. Eizirik, E., David, V. A., Buckley-Beason, V., Roelke, M. E., Schäffer, A. A., Hannah, S. S., … & Menotti-Raymond, M. (2010). Defining and mapping mammalian coat pattern genes: multiple genomic regions implicated in domestic cat stripes and spots. Genetics, 184(1), 267-275.
5. Kaelin, C. B., & Barsh, G. S. (2013). Genetics of pigmentation in dogs and cats. Annu. Rev. Anim. Biosci., 1(1), 125-156.
6. Lyons, L. A. (2015). DNA mutations of the cat: the good, the bad and the ugly. Journal of feline medicine and surgery, 17(3), 203-219.
7. Lyons, L. A. (2008). Unraveling the genetic mysteries of the cat: New discoveries in feline-inherited diseases and traits. Genomics of Disease, 41-56.
8. Driscoll, C. A., Menotti-Raymond, M., Roca, A. L., Hupe, K., Johnson, W. E., Geffen, E., …& Yamaguchi, N. (2007). The Near Eastern origin of cat domestication. Science, 317(5837), 519-523.
9. Ottoni, C., Van Neer, W., De Cupere, B., Daligault, J., Guimaraes, S., Peters, J., …& Bălăşescu, A. (2017). The palaeogenetics of cat dispersal in the ancient world. Nature Ecology & Evolution, 1(7), s41559-017.
10. Schmidt-Küntzel, A., Eizirik, E., O’Brien, S. J., & Menotti-Raymond, M. (2005). Tyrosinase and tyrosinase related protein 1 alleles specify domestic cat coat color phenotypes of the albino and brown loci. Journal of Heredity, 96(4), 289-301.,
11. Eizirik, E., Yuhki, N., Johnson, W. E., Menotti-Raymond, M., Hannah, S. S., & O’Brien, S. J. (2003). Molecular genetics and evolution of melanism in the cat family. Current Biology, 13(5), 448-453.
12. Lipinski, M. J., Froenicke, L., Baysac, K. C., Billings, N. C., Leutenegger, C. M., Levy, A. M., … & Pedersen, N. C. (2008). The ascent of cat breeds: genetic evaluations of breeds and worldwide random-bred populations. Genomics, 91(1), 12-21.
13. Froenicke, L., Gandolfi, B., Kurushima, J., Lipinski, M., Lyons, L. (2012) Genetic identification of domestic cat breeds and populations, USA Patent WO 2012158772 A1
14. Kurushima, J. D., Lipinski, M. J., Gandolfi, B., Froenicke, L., Grahn, J. C., Grahn, R. A., & Lyons, L. A. (2013). Variation of cats under domestication: genetic assignment of domestic cats to breeds and worldwide random‐ bred populations. Animal genetics, 44(3), 311-324.
15. Turner, J. (2010). Animal breeding, welfare and society. Routledge, p. 221-230 “Pedigree, breed purity and genetic purity have come to have connotations of moral value that have little to do with science.”
16. Brooker, R. (2009) Genetics: analysis and principles. Third edition. McGraw-Hill Higher Education
17. Bell, J., Cavanagh, K., Tilley, L., & Smith, F. W. (2012). Veterinary medical guide to dog and cat breeds. CRC Press.
18. Ayin Gözdesi. Tekir Kediler (Tabby Cats) (2002). pet.gen.tr
